प्रस्तावना
आधुनिक काळात प्रेशर कुकर हे प्रत्येक भारतीय रसोईचे अविभाज्य अंग बनले आहे. पण २५-३० वर्षांपूर्वी ही परिस्थिती नव्हती. माझ्या आठवणीनुसार, जेव्हा आमच्या घरी पहिल्यांदा प्रेशर कुकर आले, तेव्हा माझे आजोबा “प्रेशर कुकरमधला भात-डाळ बेचव असतो!” असे म्हणत स्वतःसाठी वेगळा पारंपारिक पद्धतीने भात शिजवायचे आणि वरण करायचे. आजही अशी मते असलेले लोक आढळतात. पण खरंच का प्रेशर कुकरमध्ये शिजवलेल्या अन्नाची चव आणि पौष्टिकता कमी असते? की ही एक समजूत आहे? या लेखात आपण याची सविस्तर चर्चा करू.
प्रेशर कुकरचे विज्ञान
१. उष्णतेचे नियंत्रण
प्रेशर कुकरमध्ये दाबाखाली अन्न शिजवले जाते. हा दाब पाण्याचा उत्कलनबिंदू (Boiling Point) १००°C पेक्षा जास्त वाढवतो (साधारण १२०°C पर्यंत). यामुळे:
अन्न जलद शिजते
उष्णता अधिक एकसमान वितरीत होते
शिजण्याचा वेळ कमी होतो
२. पौष्टिकतेचे रक्षण
पारंपारिक पद्धतीत अन्न जास्त वेळ उष्णतेच्या संपर्कात असल्याने विटामिन्स (विशेषतः विटामिन B आणि C) नष्ट होतात. प्रेशर कुकरमध्ये:
शिजण्याचा कमी वेळ
बंद वातावरणामुळे पोषक द्रव्ये बाहेर फेकली जात नाहीत
पाण्यात विरघळणारे पोषक तत्वां (जसे की फोलेट, थायमिन) जास्त प्रमाणात राहतात
३. ऊर्जा बचत
साधारण भांड्यापेक्षा ५०-७०% कमी वेळ
गॅस/वीजेचा कमी वापर
पर्यावरणास अनुकूल
पारंपारिक पद्धतीचे फायदे
१. चव आणि सुगंध
काही पदार्थ (जसे की बासमती भात, काही प्रकारच्या डाळी) पारंपारिक पद्धतीने शिजवल्यास चव आणि सुगंध अधिक येतो.
२. बारीक नियंत्रण
भांड्यात शिजवताना आपण वेळोवेळी चव, मऊपणा तपासू शकतो.
३. काही विशिष्ट पाककृती
काही पदार्थ (जसे की पोहे, उपमा, पुरणपोळी) प्रेशर कुकरमध्ये शिजवता येत नाहीत.
तुलनात्मक विश्लेषण
| पैलू | प्रेशर कुकर | पारंपारिक भांडे |
|---|---|---|
| वेळ | ५०-७०% कमी | जास्त वेळ |
| ऊर्जा वापर | कमी | जास्त |
| पौष्टिकता | जास्त राखून ठेवते | काही पोषक तत्वे नष्ट होतात |
| चव | काही पदार्थांमध्ये कमी | अधिक सुगंध आणि चव |
| सोय | सोपे, स्वयंचलित | सतत देखरेख आवश्यक |
सामान्य चुका आणि त्यावरील उपाय
१. पाणी फेकून देणे
प्रेशर कुकरमधील डाळ/भातावरचे पाणी (ज्याला “कांजी” म्हणतात) फेकून द्यायची सर्वात मोठी चूक. या पाण्यात:
प्रथिने (Amino Acids)
विटामिन B कॉम्प्लेक्स
लोह, मॅग्नेशियम सारखी खनिजे असतात.
उपाय: हे पाणी सांडवू नका. ते सूप, रसम किंवा इतर डिशेसमध्ये वापरा.
२. जास्त शिजवणे
काहीजण प्रेशर कुकरमध्ये अन्न जास्त वेळ शिजवतात, ज्यामुळे:
चव कमी होते
पौष्टिकता नष्ट होते
उपाय: प्रत्येक पदार्थासाठी योग्य वेळ सेट करा.
३. वाल्वची योग्य देखभाल न करणे
वाल्व अडकले तर धोका निर्माण होऊ शकतो.
उपाय: नियमितपणे वाल्व स्वच्छ करा.
विशेष टिप्स
१. भाताची चव वाढवण्यासाठी
प्रेशर कुकरमध्ये थोडे तूप/तेल घाला
१-२ लवंग, वेलची घाला
शिजवल्यानंतर ५ मिनिटे उघडू नका
२. डाळींसाठी
डाळीत थोडी हिंग, जिरे घाला
१-२ टोमॅटोचे तुकडे घाला (चव आणि आम्लता वाढवते)
निष्कर्ष
आधुनिक विज्ञान आणि पाककलेच्या दृष्टिकोनातून बघितल्यास, प्रेशर कुकर हे पारंपारिक भांड्यापेक्षा अधिक फायदेशीर आहे. ते:
पौष्टिकता टिकवून ठेवते
इंधन वाचवते
वेळ वाचवते
मात्र, काही विशिष्ट पदार्थांसाठी पारंपारिक पद्धत श्रेयस्कर ठरू शकते. शेवटी, हे आपल्या सोयीवर आणि आवडीनुसार अवलंबून आहे.
तुम्ही कोणती पद्धत पसंत करता? प्रेशर कुकर की पारंपारिक भांडे? कमेंटमध्ये आपले अनुभव सांगा!